واکاوی بحران خوزستان | ۱۰ علت چرایی ‌تنش آبی در استانِ ۱۰ سد / هورالعظیم سیرآب نیست / تصمیم غلط استاندار وقت در سال ۹۸

استاد اکولوژی دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: نبود مدیریت صحیح یکی از علل اصلی مشکلات حوزه آب خوزستان است. در خوزستان مشکل بیشتر مدیریت عرضه و توزیع آب است که با مدیریت منابع آبی تفاوت دارد.

امیر آینه بند ، اظهار داشت: سیل و خشکسالی در تاریخ طبیعی خوزستان جز پدیده های طبیعی است و بررسی اقلیمی ۵ دهه گذشته این ادعا را تایید می‌کند. در این سالها و وقع این پدیده ها؛ آنچه مهم است شدت وقوع است که نیاز به مدیریت و بررسی دقیق دارد. خشکسالی اخیر در خوزستان از سال ۸۶ شروع شده است.

این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز گفت: بر اساس آمار ابتدای دهه‌ی ۸۰ میزان بارش‌ها در کشور ۸۶ میلیارد مترمکعب بود که این میزان سال گذشته به ۴۵ میلیارد مترمکعب رسیده است؛ یعنی میانگین بارش از ۲۵۰ میلی‌متر به ۲۰۵ میلی‌متر رسیده که آمار خوبی نیست.

استاد برجسته اکولوژی خوزستان اظهار داشت: از دید اکولوژی این مسئله دو دلیل اصلی دارد. دلیل نخست پدیده‌ی تغییر اقلیم است که بیشتر موضوعی جهانی است و دلیل دوم در ارتباط با فعالیت‌های انسانی است که بیشتر با عوامل داخل کشور مرتبط بوده و به تعبیر دیگر با عدم مدیریت صحیح منابع آبی در ارتباط است که هر دو نیز از ارکان اساسی در حوزه‌ی صنعت کشاورزی محسوب می‌شوند.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز اظهار داشت: نبود مدیریت صحیح یکی از علل اصلی مشکلات حوزه آب خوزستان است. در خوزستان مشکل بیشتر مدیریت عرضه و توزیع آب است که با مدیریت منابع آبی تفاوت دارد؛ یعنی هرجا خواستند آب‌رسانی را انجام می‌دهند و هرجا هم نخواستند این کار صورت نمی‌گیرد.

وی ادامه داد: ساخت سدهای بالادستی، کشاورزی غیراصولی و غیرعلمی، افزایش و پراکنش جمعیت و نیازهای آبی، سیاست‌های خودکفایی در بخش کشاورزی، انتقال آب از سرچشمه‌ها به سایر استان‌ها، ساخت صنایع آب‌بَر بویژه در مناطق خشک همگی مسائلی هستند که در تشدید مشکل پیش آمده در خوزستان تأثیرگذار بوده است.

آینه بند بیان داشت: عدم برنامه‌ریزی صحیح دلیل اصلی تنش‌های آبی است؛ در کشور ما مجموعه‌ی به نام مدیریت بحران داریم در حالی که این مدیریت باید به مدیریت پیشگیری از بحران تبدیل شود؛ یعنی باید پیش از بروز مشکلات برای آن‌ها راه‎کار داشته باشیم.

وی ادامه داد:امروزه مدل‌های هواشناسی وضعیت آب‌وهوا و میزان بارش‌ها یا خشک‌سالی در سال‌های آینده را نشان می‌دهد، بنابراین می‌توان به گونه‌ای مدیریت کرد که برای سال‌های آینده برنامه‌ریزی داشت.

این استاد دانشگاه درباره نقش سازهای آبی در ایجاد تنش آبی گفت: سدها در خصوص تنظیم آب در زمان وقوع سیل یا خشک‌سالی، کنترل سیلاب، تغذیه‌‌ آب‌های زیرزمینی، پرورش ماهی، تولید انرژی و رونق گردشگری مفید هستند.

مدیریت صحیح آب در کشاورزی نداریم

وی گفت:در کشور ما سهم مصرف آب در بخش کشاورزی ۹۰ درصد است؛ اما مدیران کشاورزی و این حوزه هیچ‌گاه جزو تصمیم گیرندگان اصلی آب نبوده‌اند و تمامی تصمیمات در وزارت نیرو اتخاذ می‌شود؛ حتی مسئولان استانی و مدیران ارشد نیز تأثیری در این حوزه ندارند.

این استاد دانشگاه بیان داشت: در سیل سال ۱۳۹۸ به علت ورود آب‌ زیاد به استان و پر شدن حجم سدها، استاندار وقت و مدیریت استان تصمیم گرفتند که از این آب برای کشت شلتوک استفاده شود که باعث شد سطح زیر کشت شلتوک تا ۲۰۰ هزار هکتار افزایش یابد.

وی ادامه داد: از سوی دیگر می‌دانیم که درآمد کشت برنج بیش از کشت گندم است، بنابراین کشاورزان نمی‌خواهد این درآمد را از دست بدهند. بنابراین تصمیم گرفته شده در آن دوره، امروز مشکل‌آفرین شده است؛ از سوی دیگر در پایین‌دست حوزه‌ی کرخه هورالعظیم وجود دارد که ۱۰۰ هزار هکتار آن در کشور ایران است که برای سیراب شدن کردن آن باید یک میلیارد مترمکعب آب وارد هور شود و اکنون ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلیون مترمکعب آن یعنی یک‌چهارم نیاز واقعی تالاب تأمین شده است.

آینه بند گفت: خشک شدن هور برای استخراج نفت نیز بر مشکلات افزود و بیکاری مردم، مشکلات زیست محیطی و ریزگردها را به دنبال داشته است؛ پس در حال حاضر مسئولان به این نتیجه رسیده‌اند که شلتوک‌کاری متوقف کنند! .

باید در کشاورزی خوزستان به سمت اصلاح الگوی کشت برویم

وی افزود: در اکولوژی و کشاورزی پایدار موضوعی با عنوان حذف کشت وجود ندارد، بلکه باید راهکارهایی مانند کاهش سطح زیر کشت و یا جایگزینی کشت ارائه شود. به این دلیل نمی‌توان یک نوع کشت را در منطقه‌ای ممنوع کرد که موجب نارضایتی مردم می‌شود و این سؤال پیش می‌آید که چرا در استانهای مجاور که از سرچشمه آب می‌برند (مانند اصفهان) سطح زیر کشت شلتوک افزایش می‌یابد ولی در خوزستان به کشاورز بگوییم شلتوک نکارد چون آب کم است.

این استاد با انتقاد از مدیریت نادرست کشاورزی گفت: در حقیقت در کشورمان چیزی به عنوان الگوی کشت وجود ندارد؛ حتی وزارت جهاد کشاورزی هم تاکنون برنامه ای مدون به عنوان الگوی کشت ارائه نداده است. دلیل این مسئله نداشتن برنامه‌ریزی اصولی برای تولید بوده که نتیجه‌ی آن نیز توسعه‌ی نامتوازن یا توسعه‌ی ناپایدار است.

وی افزود: یعنی ممکن است با تولید یک محصول خسارات جبران‌ناپذیری به محیط زیست وارد ‌شود. بنابراین، الگوی کشت به معنای برنامه‌ریزی صحیح و علمی برای تولید محصولات زراعی منطبق با دانش کشاورزی پایدار است و چون این اصول را نداریم کشاورزی ما به شدت آسیب‌دیده است.

اینه بند بیان داشت: در گذشته تمدن‌ها بر اساس کشاورزی بنیان نهاده می‌شدند (کشاورزی محور) و حیات و یا نابودی آن‌ها بر مبنای الگوی کشت بوده است. هر تمدنی که می‌توانست از کشاورزی به خوبی استفاده کند و آب‌وخاک خود را حفظ کند آن تمدن حفظ می‌شد و در غیر این صورت آن تمدن از بین رفته است؛ برای داشتن الگوی کشت باید سه عامل طراحی مناسب الگوی کشت، آمایش سرزمین و آمار‌های دقیق برای تجزیه و تحلیل را داشته باشیم.

نیاز به الگوی کشت مناسب خوزستان داریم

وی افزود: هر منطقه‌ای به یک الگوی کشت نیاز دارد؛ کشاورزی در استان خوزستان با سایر مناطق کشور متفاوت است؛ بنابراین لازم است با تشکیل کارگروهی متشکل از حوزه‌ی کشاورزی، استانداری و دانشگاه برای این صنعت مهم برنامه‌ریزی کرد.

این عضو هیات علمی گفت: مسئله دیگر در تغییر الگوی کشت انجام تدریجی آن است تا به لحاظ اقتصادی خسارتی به کشاورزان وارد نشود. همچنین صنایع جانبی هم در الگوی کشت و تغییر آن از اهمیت بسیاری برخوردارند. تغییر الگوی کشت باید با تغییر الگوی مصرف نیز همراه باشد تا بتوان ضایعات کشاورزی را کاهش داد.

وی ادامه داد: اما نکته مهم در بحث تغییر الگوی کشت این است که باید دیدگاه کشاورزی دانش‌بنیان نیز داشته باشیم. تا زمانی که میان وزارت جهاد کشاورزی، استانداری و دانشگاه فاصله وجود داشته باشد و تصمیم‌گیری‌ها نیز در مرکز انجام شود نمی‌توان توقع داشت مشکلات این حوزه حل شود.

توجه به آمایش کشاورزی در خوزستان

آینه بند به مساله آمایش اشاره و بیان داشت: در این میان آمایش سرزمین و شناسایی ظرفیت‌ها و توانمندی محیط و زمین کشاورزی اهمیت بسیاری دارد؛ در حال حاضر کشت در زمین‌های نامرغوب، متوسط و مرغوب به یک شکل انجام می‌شود و این جزو ضعف‌های حوزه‌ی کشاورزی استان خوزستان است.

وی درباره طرح های کشاورزی برای کاهش مصرف آب گفت: آمارها نشان می‌دهد در سال‌های نرمال ورودی آب استان بین ۳۰ تا ۳۱ میلیارد مکعب بوده است که حداقل ۲۱ میلیارد مترمکعب آن در پشت سدها ذخیره می‌شد. اما در دو سال گذشته میزان ورودی آب به ۲۵ میلیارد مکعب رسیده است؛ از سوی دیگر خوزستان دارای یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی است که این میزان آب ورودی به استان خوزستان برای مصارف کشاورزی کافی نیست.

وی افزود: بر اساس متوسط کشوری برای هر هکتار کشت برنج به هفت هزار و ۸۰۰ مترمکعب آب نیاز است، این میزان در کشت گندم حدود چهار هزار مترمکعب در کشت ذرت شش‌هزار و ۵۰۰ مترمکعب و نیشکر حدود ۱۶۶۰۰ مترمکعب در هر هکتار است. در کشاورزی شاخصی به نام بهره‌وری فیزیکی آب وجود دارد که درصد کل تولیدات آبی به کل آب مصرفی را بررسی می‌کند؛ در کشت گندم متوسط بهره‌وری فیزیکی آب در کشور ۷۵ صدم و در خوزستان ۹۰ صدم است.

این استاد دانشگاه گفت: در کشت برنج متوسط کشوری ۲۴ صدم و در استان ۱۳ صدم و در کشت ذرت نیز شاخص کشوری ۶۰ صدم و در استان ۶۱ صدم است. بنابراین در کشت گندم و جو فاصله‌ای با میانگین کشوری نداریم اما در کشت برنج به دلیل استفاده از ارقام محلی (بر خلاف شمال کشور که از ارقام اصلاح شده و پر محصول استفاده می‌شود) و تبخیر زیاد آب بر اثر گرمای هوا، شاهد کاهش بهره‌وری فیزیکی آب هستیم، بنابراین با میانگین کشوری فاصله داریم.

راهکارهای مقابله با تنش آبی در خوزستان

آینه بند گفت: برای حل این مشکلات راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدتی مانند استفاده از روش‌های زراعی مناسب و تکنولوژی بهره‌وری آب، استفاده از گیاهان و ارقام مناسب با تنش‌ خشکی، محدود کردن کشت در تابستان، پرداخت پول نکاشت یا کاهش سطح زیر کشت یک گیاه به کشاورزان استفاده کرد.

وی در پایان اظهار داشت: استفاده از روش‌های آبیاری مناسب و بهره‌گیری از آب‌های لب‌شور و زه‌کش‌ها، پیش‌گیری از تلفات آب و افزایش راندمان انتقال آب از سد تا مزرعه، کشت محصولات تابستانه در تاریخ‌های جدید (اوایل بهار) برای کاهش مصرف آب، کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، توجه به کشت‌های گلخانه‌ای، انجام تحقیقات علمی و اصولی درباره‌ی تنش‌های محیطی و توجه به اصول کشاورزی پایدار وجود دارد که می‌تواند در حل مشکل کمبود آب مؤثر باشد.