ناهنجاری در رعایت حقوق ناشر و نویسنده/ ترجمه‌های موازی رقابت می‌آفریند

به گزارش خبرنگار کتاب شبکه خبری خوزستان، کتاب ناهنجاری یا با عنوان دیگر آنومالی نوشته اروه لو تلیه در ماه‌های گذشته توسط ۴ انتشارات به چاپ رسیده‌است. این کتاب در سال ۱۴۰۱ با عنوان ناهنجاری و ترجمه نرگس کریمی توسط نشر افق و در همین سال با ترجمه اعظم اسدنژاد توسط انشارت همان و با عنوان آنومالی، با ترجمه فاطمه ابراهیمیان و محمدامین بیک توسط فرهنگ نشر نو و در سال ۱۴۰۰ با عنوان ایرادی در کار است با ترجمه محمود سلطانیه و حامد فولادوند توسط انتشارات بهجت منتشر شده‌است.

نشر افق چهارمین انتشاراتی است که این کتاب را وارد بازار کرده‌است. اما کتابی که توسط نشر افق روانه بازار شده، تفاوت بزرگی با کتاب دیگر ناشران دارد. در ابتدای کتاب ناهنجاری نشر افق نوشته شده‌است: موسسه نشر افق طبق قانون بین‌المللی حق انحصاری نشر اثر (Copyright) و از طریق عقد قرارداد با ناشر اصلی (Editions Gallimard) و نویسنده اثر (Hereve Le Tellier) امتیاز انتشار ترجمه فارسی کتاب (L’anomalie) را خریداری کرد. این کتاب با آگاهی و رضایت نویسنده اثر (Hereve Le Tellier) در ایران منتشر شده و حق انتشار آن به زبان فارسی در سراسر جهان متعلق به نشر افق است. 

انتشارات افق پیش از این هم اعلام کرده بود تا حد ممکن تلاش در رعایت قانون کپی‌رایت خواهدداشت. این در حالی است که ایران به کنوانسیون برن نپیوسته است و در این کشور لزومی به رحایت حق کپی‌رایت وجود ندارد. رضا هاشمی‌نژاد با تاکید بر همین نکته به خبرنگار شبکه خبری خوزستان گفت: اجرای کپی‌رایت در ایران محدود به ناشرانی است که داوطلبانه در این حوزه فعالیت می‌کنند.

مدیر انتشارات افق با بیان اینکه سه ناشر دیگر در ایران می‌توانند بدون توجه به کپی‌رایت به فعالیت خود ادامه بدهند، افزود: خرید رایت هیچ تاثیری به‌جز نظر مثبت خریداران علاقمند به خرید کتابی که در آن قانون کپی‌رایت رعایت شده‌است، ندارد.

هیچ کشور فارسی زبانی کپی‌رایت را رعایت نمی‌کند

وقتی یک ناشر ایرانی برای خرید کپی‌رایت و کسب اجازه از ناشر خارجی از زمان و بودجه خود هزینه می‌کند، این مساله چه مزایایی برای او خواهدداشت؟ آیا دیگر کشورهای فارسی زبان باید از ناشر ایرانی برای انتشار آن کتاب به زبان فارسی اجازه بگیرند؟

افشین شحنه‌تبار با بیان اینکه از کشورهای فارسی زبان فقط تاجیکستان و افغانستان عضو کنوانسیون برن است، به خبرنگار شبکه خبری خوزستان گفت: افغانستان کپی‌رایت را قبول ندارد، کشور تاجیکستان به کنوانسیون برن پیوسته‌است، اما آن را عملیاتی نمی‌کند. تاجیکستان عضو WIPO (World Intellectual Property Organization به معنی سازمان جهانی مالکیت فکری یکی از ۱۶ آژانس تخصصی سازمان ملل) است، اما توجه زیادی به رعایت این مساله در کشور ندارد. تاجیکستان به زبان فارسی و خط سرلیک (خط روسی) کتاب‌هایش را منتشر می‌کند.

در نبود قانون افرادی که به زحمت ناشران دیگر دست‌درازی می‌کنند، با شجاعت بیشتری به کار خود ادامه خواهندداد

مدیر انتشارات شمع و مه با تاکید بر اینکه در ایران قانونی ناشران را ملزم به رعایت کپی‌رایت نمی‌کند، ادامه داد: ناشرانی مانند افق از نظر اخلاقی خود را ملزم به اجازه گرفتن از ناشر خارجی می‌دانند. در حالی که در بحث کپی‌رایت اگر ناشری کار اخلاقی بکند، زحمات او به راحتی زیرپا گذاشته می‌شود. چراکه اخلاق جای خود و قانون جای خودش را دارد. در نبود الزام به رعایت قانون کپی‌رایت در ایران، به راحتی اخلاق هم کنار گذاشته می‌شود. ناشران به نوعی ترک فعل می‌کنند و دست به سرقت می‌زنند.

او با تاکید بر اینکه سرقت به هر شکلی در نهایت سرقت است، افزود: لزومی ندارد که افراد از دیوار کسی بالا بروند یا اینکه موبایل فردی را از دستش بدزدند. سوءاستفاده از کتاب‌های نویسندگان و ناشران خارجی هم نوعی سرقت است. نبود توجه به این حوزه در میان مسئولان موجب می‌شود ناشرانی مانند افق که از ناشران خارجی اجازه کسب می‌کند تا بتواند کپی‌رایت آن‌ها را خریداری کند، هیچ انگیزه‌ای برای ادامه فعالیت در این حوزه نداشته باشند؛ زیرا تمام زحمتی که می‌کشند و هزینه‌ای که می‌کنند نادیده گرفته می‌شود. از طرفی چند ناشر به عنوان کتابخوار همان آثار را بر می‌دارند و با ویرایش و مقداری تغییر، مجددا چاپ می‌کنند، متاسفانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم به آن‌ها مجوز می‌دهد.

قانون وظیفه دارد مانع خطاکردن انسان‌ها شود

شحنه‌تبار با بیان اینکه ناشران هم انسان‌هایی جایزالخطا هستند، ادامه داد: قانون وظیفه دارد مانع خطاکردن انسان‌ها شود و جلوی آن‌ها را بگیرد تا به سمت شر نروند. در ایران نه تنها قانون کپی‌رایت را قبول نداریم بلکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دغدغه‌ای برای تغییر قوانین داخلی ندارد. این وزارتخانه قانونی وضع نکرده‌است که بر اساس آن ناشری که امتیاز کتابی را از کشور دیگر خریده‌است، در اولویت باشد و دیگر ناشران اجازه دست درازی به آن کتاب را نداشته‌باشند.  

مدیر انتشارات شمع و مه با تاکید بر اینکه تنها نهادی که می‌تواند برای رعایت قانون کپی‌رایت در ایران اقدامی انجام بدهد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، ادامه داد: متاسفانه صدای فعالان این حوزه به جایی نمی‌رسد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وظیفه ساماندهی اوضاع نابسامان نشر را دارد. نزدیک دو سال از عمر تیم جدید گذشته‌است اما تغییری در این حوزه دیده نمی‌شود. در حالی که انتظار داشتیم تیم جدید در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مسائل حقوق معنوی توجه بیشتری داشته‌باشند.

به گفته این فعال بین‌المللی نشر، در نبود قانون افرادی که به زحمت ناشران دیگر دست‌درازی می‌کنند، با شجاعت بیشتری به کار خود ادامه خواهندداد.

بسیاری از ناشران صلاحیت ترجمه و انتشار کتاب را ندارند

انتشارات «همان» یکی از نشرهایی است که قبل از انتشارات افق کتاب ناهنجاری یا آنومالی را منتشر کرده‌است. امیرحسین مهدی‌زاده با اعلام اینکه نشر «همان» نخستین انتشاراتی است که برای کتاب ناهنجاری فیپا دریافت کرده‌است، به خبرنگار شبکه خبری خوزستان گفت: به این دلیل که در انتشار این کتاب وقفه افتاد، دومین ناشری هستیم که این کتاب را منتشر کرده‌ایم. ترجمه‌های مکرر یک اثر را می‌توان به عنوان یک تهدید یا فرصت مورد بررسی قرار داد؛ زیرا زمانی که مترجمی کتابی را ترجمه می‌کند، ممکن است مترجم دیگر بی‌اطلاع باشد و بعد از ترجمه و انتشار کتاب متوجه شود مترجمان و ناشران دیگر هم برای انتشار آن اقدام کرده‌اند.

مدیر نشر «همان»، اقدامات هم‌زمان و موازی ناشران را از سوءاستفادهٔ برخی ناشران از بازار کتاب، جدا دانست و ادامه داد: ناشرانی هستند که بعد از دیدن فروش بالای یک کتاب، سراغ آن می‌روند. در چنین وضعیتی در بهترین حالت ناشر بعدی کتاب را از نو ترجمه می‌کند یا اغلب با کمی تغییر در متن یا ویرایش متن کتاب، آن را با نام مترجم دیگر (که گاه وجود خارجی هم ندارد) منتشر می‌کند. در اینکه این روش بازار کتاب را خراب می‌کند و به کار ناشر و مترجم لطمه می‌زند، شکی نیست.

او درباره مزایای فقدان قانون کپی‌رایت در ایران توضیح داد: اگر ایران عضو کنوانسیون برن بود یا بر اساس برخی قوانین داخلی ناشران ملزم به رعایت قانون کپی‌رایت بودند، به شکلی که وقتی ناشری کتاب را ترجمه و منتشر می‌کرد، دیگر ناشران نمی‌توانستند ترجمه‌های جدیدی از یک اثر را عرضه کنند، خوانندگان از بسیاری ترجمه‌های بهتر که صرفاً اول نبوده‌اند محروم می‌شدند. البته ممکن است این روند از نظر اقتصادی به نفع ناشر اول باشد، اما می‌دانیم که بسیاری از ناشران و مترجمان فعلی صلاحیت ترجمه و انتشار کتاب را ندارند.

مهدی‌زاده ادامه داد: در این شرایط ممکن است امتیاز کتاب خوبی توسط ناشری که کیفیت محتوای اثر برایش اهمیت ندارد گرفته شود و ناشر کتاب را ترجمه و روانه بازار کند. در چنین وضعیتی ناشران دیگر نمی‌توانند سراغ آن کتاب بروند و خواننده از داشتن ترجمه خوبی از آن اثر محروم می‌شود.

ناشران آلمانی ساده‌تر با ایران وارد گفت‌وگو می‌شوند

مدیر انتشارات همان با اشاره به اینکه در ایران قانونی وجود ندارد که ناشران را ملزم به رعایت کپی‌رایت بین‌المللی کند، بیان کرد: در این شرایط هر ناشری که بنا به سلیقه و تشخیص خود در مورد کتابی با ناشر اصلی وارد گفت‌وگو شود و کپی‌رایت را دریافت کند، کاری اخلاقی و افزون بر تکالیف قانونی انجام داده‌است. این روندی دشوار است که برخی از ناشران آن را انجام می‌دهند. چراکه برخی از کشورها حاضر نیستند با ناشران ایرانی درباره فروش کپی‌رایت مذاکره کنند. برای مثال ناشران فرانسوی به‌سختی و ناشران امریکایی خیلی سخت‌تر با ناشران ایرانی وارد مذاکرده می‌شوند، در حالی که مثلاً ناشران آلمانی ساده‌تر وارد گفت‌وگو می‌شوند و شناخت بهتری هم از بازار کتاب ایران دارند.

شاید خوشحال‌تر می‌بودم اگر بعد از انتشارات همان، کسی این رمان را ترجمه نمی‌کرد، چراکه این انتشارات برای نخستین بار کتاب را ترجمه و در فیپا ثبت کرده‌بود

مهدی‌زاده با اشاره به اینکه ایران به دلیل تحریم‌ها قانوناً نمی‌تواند برای اخذ کپی‌رایت با دیگر کشورها تبادل مالی داشته ‌باشد، گفت: مبلغ کپی‌رایت با توجه به شرایط بازار ایران و تبدیل ریال به ارز، چندان زیاد نیست، به‌خصوص اگر چانه‌زنی مناسبی با فروشنده صورت گیرد، اما باید در نظر داشته ‌باشیم که فعلاً قانوناً نمی‌توانیم مبادلهٔ مالی با دیگر کشورها داشته ‌باشیم. برای مثال ناشران آلمانی می‌دانند که بازار کتاب ایران تا چه اندازه کوچک است و مذاکرات برای کپی‌رایت بیشتر جنبه اخلاقی دارد و با مبالغی مانند ۱۰۰ تا ۲۰۰ دلار اجازه ترجمه و انتشار می‌دهند. در حالی که قاعدتاً همان نامه‌نگاری برای دفتر یا نماینده حقوقی ناشر خارجی بیش از این هزینه برمی‌ دارد. بنابراین دریافت این مبلغ برای ناشر اروپایی ارزش اقتصادی ندارد. به علاوه امروزه که تبادل ارزی بانکی به شدت دشوار است احتمالاً باید این مبلغ را حضوری یا از طریق صرافی به ناشر اروپایی یا آمریکایی رساند، که آن هم مستلزم مشکلات است.

صادرات کتاب در ایران خیلی کمتر از واردات آن است

مهدی‌زاده با بیان اینکه نپیوستن ایران به قانون کپی‌رایت می‌تواند منافع و معایبی برای نشر داشته ‌باشد، ادامه داد: در نشر مانند دیگر کالاها، ایران بیشتر وارد کننده است و بازار نشر ایران عمدتاً کتاب‌هایی را که در دیگر کشورها تولید شده است، وارد می‌کند. این در حالی است که کمتر کتابی در ایران ویژگی‌های لازم برای ترجمه و عرضه در بازار بین‌المللی را دارد. در نتیجه صادرات کتاب در ایران خیلی کمتر از واردات آن است. درچنین شرایطی ممکن است پذیرش کپی‌رایت در سطح کلان به نفع اقتصاد نشر نباشد؛ البته کپی‌رایت وجوه بسیار متنوعی دارد که باید در نظر گرفته شود، و در نهایت هم باید اذعان کرد که کتاب تالیف شده حاصل کار و زحمت نویسنده و ناشر اصلی است و باید شرایطی فراهم شود که حق مادی و معنوی ناشر خارجی به نحو عادلانه رعایت شود. بنابراین در این باره باید سنجیده عمل کرد.

مدیر انتشارات «همان» درباره کتاب ناهنجاری که به تازگی از سوی چهار ناشر روانهٔ بازار شده است، گفت: در مورد این کتاب خاص، شاید خوشحال‌تر می‌بودم اگر بعد از انتشارات همان، کسی این رمان را ترجمه نمی‌کرد، چراکه این انتشارات برای نخستین بار کتاب را ترجمه و در فیپا ثبت کرده‌بود. اما وقتی موضوع را به طور کلی در نظر می‌گیریم، نه فقط راجع به این کتاب بلکه باید منافع خواننده را هم در نظر بگیریم، زیرا به جرات می‌توان گفت امروزه بیش از ۹۰ درصد مترجمان آثاری پر از اشکال تولید می‌کنند.

مهدی‌زاده که خود مترجم از زبان انگلیسی و فرانسوی به فارسی است و ویراستاری کتاب ناهنجاری را هم انجام داده‌ است، توضیح داد: بنا به گواهی دوستانی که ترجمه‌های مختلف رمان ناهنجاری را دیده‌اند می‌توانم ادعا بکنم که ترجمه نشر همان از این رمان بهترین است.

تنوع در ترجمه یک اثر به نفع مخاطب است

مدیر انتشارات «همان» درباره اینکه مخاطب از میان چهار ترجمه این رمان چگونه می‌تواند بهترین را پیدا کند، گفت: مخاطب عمومی ممکن است با توجه به سوابق انتشاراتی‌ها و شهرت آن‌ها کتاب را انتخاب کند. مخاطب حرفه‌ای‌تر و خاص‌تر ممکن است نسخه‌های مختلف کتاب را ورق بزند و کتاب را بر اساس کیفیت متن ترجمه انتخاب کند. شیوه انتخاب بر اساس شهرت و سابقه موسسات انتشاراتی ممکن است به ضرر نشری باشد که از نظر سابقه کاری و شهرت جوان‌تر است یا نشری که توان مالی کمتری برای تبلیغات دارد، هرچند ترجمه بهتری ارائه داده ‌باشد، اما این تنوع به نفع مخاطب است.

با ترجمه و عرضهٔ یک اثر توسط چند ناشر، مانند همه بازارهایی که در آن رقابت وجود دارد در بازار کتاب ایران هم رقابت وجود خواهد داشت

او افزود: با ترجمه و عرضهٔ یک اثر توسط چند ناشر، مانند همه بازارهایی که در آن رقابت وجود دارد در بازار کتاب ایران هم رقابت وجود خواهد داشت. و مخاطب امکان و حق انتخاب دارد. این مسائل به این بستگی دارد که مخاطب چقدر اسم و عنوان انتشارات را ملاک انتخاب قرار دهد یا چقدر به کیفیت ترجمه توجه کند.

به گفته مهدی‌زاده این رقابت در کوتاه مدت ممکن است به ضرر نشر کوچک‌تر باشد اما در دراز مدت مخاطب‌ها آهسته آهسته این مقایسه را انجام می‌دهند و می‌توانند متوجه شوند که نشری که ۴ یا ۵ سال است فعالیت می‌کند ممکن است کتاب‌های باکیفیت‌تری نسبت به نشری منتشر کند که سال‌ها فعالیت کرده ‌است. البته این قاعده نیست و همیشه این طور نیست که نشر کوچک‌تر کیفیت بهتری داشته ‌باشد.

مدیر نشر «همان» با اشاره به دقت و وسواس این نشر در انتشار کتاب، توضیح داد: کتاب‌های ما با وسواس و دقت زیاد در متن و محتوا و نیز در شکل و طرح فیزیکی تولید می‌شود و شاید این سبک کار و این میزان از دقت و کیفیت با شرایط کنونی بازار هماهنگ نباشد. ولی تا جایی که برایمان ممکن است با سختگیری تلاش می‌کنیم هر اثر با بازبینی و ویرایش دقیق بدون ایراد و با کیفیت منتشر شود و برای همین هم تا کنون توانسته‌ایم اعتماد مخاطب را جلب کنیم.

چند سالی است که برخی از ناشران در ایران قانون کپی‌رایت را تا جایی که می‌توانند رعایت می‌کنند. این در حالی است که هیچ ناشری در ایران این الزام را برای ادامه فعالیت ندارد و فقط برای رعایت اخلاق و جلب رضایت مخاطب متقبل هزینه و زحمت مضاعف می‌شود. نبود توجه کافی به این حوزه و حمایت از ناشرانی که در این بخش فعال هستند، موجب شده نه تنها به تعداد ناشران اخلاق‌مدار اضافه شود، بلکه آنان که در سال‌های گذشته با شور و اشتیاق فراوان کار می‌کردند، کم‌کم سرخورده شدند و شاید از تعداد آنان کاسته شده‌باشد.